نسخه پی‌دی‌اف جزوه چهارم را اینجا بخوانید
- برخی سؤالات معمول:
۱. چه راه‌های قانونی برای یک فعال سیاسی وجود دارد تا از مقامات قضایی یا بازجو و یا زندانبان متخلف شکایت کند؟
۲. چه مراجعی مسئول رسیدگی به شکایت شما از مقامات قضایی و ماموان انتظامی و اطلاعاتی هستند؟
۳. در صورتی که مورد سوءرفتار یا شکنجه قرار گرفتید چگونه و در چه مرجعی می‌توانید طرح شکایت کنید؟
۴. به غیر از طرح شکایت کیفری در مراجع قضایی از چه مراجع دیگری خواستار پیگیری مساله شد؟
۵. آیا در زمان بازداشت لازم است نقض حقوق خود را به بازجو یا زندانبانان یادآوری کنید؟
۶. در صورتی که به عنوان اعتراض تصمیم به اعتصاب غذا دارید چه مواردی را باید در نظر بگیرید؟
با وجود اینکه فرهنگ عدم پاسخگویی و مسئول شناختن مقامات مسئول نقض حقوق افراد در ایران نهادینه شده است، اما قوانین ایران امکاناتی را برای شکایت به نهادهای قضایی، انتظامی و اداری در اختیار افراد گذاشته است. استفاده از این شیوه‌های شکایت یک روش مقاومت دربرابر اعمال خلاف قانون است. در این جزوه، روش‌های اعتراض به رفتارهای غیرقانونی و خلاف حقوق بشر در زمان بازجویی، بازداشت و حبس، بررسی شده است. ذکر این نکته لازم است ما روش‌های مبارزه و مقاومت رو برای زندانیان تعیین نمی‌کنیم. ولی معتقدیم باید در این موارد آموزش لازم را ارائه دهیم و تجارب سایر فعالان را به عموم، منتقل کنیم.
۱. شکایت کیفری به دادگاه‌های عمومی
برای الزام بیش‌تر مقامات قضایی و غیر قضایی به رعایت حقوق بازداشت‌شدگان، ارتکاب برخی اعمال به طور خاص در قانون برای آنها به عنوان جرم در نظر گرفته شده است. در صورت بروز هر یک از این جرائم می‌توان از مقام مسئول در دادسرا شکایت کیفری کرد. در تهران دادسرایی که صلاحیت شکایت به این جرایم را دارد٬ دادسرای ناحیه ۲۸ ویژه رسیدگی به جرایم کارکنان دولت واقع در میدان پانزده خرداد است.
برخی از رایج‌ترین این جرائم به شرح زیر است:
- نقض حقوق و آزادی‌های ملت در قانون اساسی
تفتیش عقیده، جلوگیری از حضور وکیل در پرونده و دادگاه، هتک حرمت و حیثیت بازداشت‌شدگان و محکومین، شکنجه، تعرض به حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از جمله مواردی است که نقض حقوق اساسی ملت محسوب می شوند.
- بازداشت و توقیف غیر قانونی
موارد زیر برخی از نمونه‌های توقیف و بازداشت غیر قانونی و یا دستور به آن است که در قانون به آن اشاره شده است:
- توقیف، بازداشت و تعقیب جزایی غیرقانونی توسط مقامات قضایی همچون صادر کردن برگه‌های جلب سفید امضا، جلب و احضار به وسیله کارمندان وزارت اطلاعات
- در جرائم مشهود نگهداری متهم بیش از ۲۴ ساعت توسط ضابطان دادگستری بدون داشتن دستور قضایی
- عدم تحقیق قاضی از فرد بازداشت‌شده بیش از ۲۴ ساعت پس از حضور یا جلب وی
- دستور توقیف و نگهداری بازداشت‌شدگان در اماکن غیرقانونی
- عدم رعایت مقررات مربوط به جلب و بازداشت افراد همچون خودداری قاضی از آزادی فرد بازداشت شده با وجود پذیرش کفالت و وثیقه از سوی کفیل و وثیقه‌گذار
- توقیف غیرقانونی توسط مقامات یا ماموران دولتی یا نیروهای مسلح بدون داشتن دستور از مقام قضایی
- خودداری از آزادی بازداشت‌شدگان توسط رییس زندان یا دیگر اشخاص با وجود دستور قاضی مبنی بر آزادی شخص
- سوء استفاده از مقام
«جلوگیری از اجرای اوامر کتبی دولتی، اجرای قوانین و یا اجرای احکام و دستورات مقامات قضایی توسط کارکنان دولت» و «فراتر رفتن از حدود اختیارات و دستور بازداشت افراد با انگیزه شخصی و بدون وجود دلایل قانونی» از جمله مواردی هستند که در قالب سواستفاده از مقام تعریف می‌شوند.
- شکنجه و سوء رفتار
شکنجه و سوءرفتار با بازداشت‌شدگان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- آزار و اذیت فرد بازداشت‌شده به‌گونه‌ای که منجر به ایجاد درد یا آسیب جسمی شود
- آزار و اذیت روحی بازداشت‌شدگان همچون بازجویی متناوب یا بازجویی در شب، تهدید به اعدام فرد زندانی یا تهدید اعضای خانواده وی و…
- رفتارهای تحقیرآمیز نسبت به فرد بازداشت‌شده مانند برهنه کردن او یا استفاده از پابند
- اجبار به داشتن چشم‌بند در حین بازجویی
- نگهداری در شرایط نامناسب مانند سرمای شدید یا محیط مرطوب و پر از آب
- حبس غیرقانونی در سلول انفرادی
- امتناع از رسیدگی به شکایات قانونی
-خودداری قاضی از رسیدگی به شکایتی که افراد به طور قانونی مطرح کرده‌اند به دلایل مختلف چون کمبود وقت، متنفذ بودن متهم، دستور غیر قانونی مقامات بالاتر و… در زمره امتناع از رسیدگی به شکایات قانونی محسوب می‌شود.
- مجازات کردن محکوم به مجازاتی سخت‌تر از حکم
-اعمال مجازاتی که در حکم نبوده یا اجرای آن به نحو شدیدتر همچون اجرای مجازات شلاق تعزیری به شکل شلاق حدی از دیگر مواردی است که می‌توان از اعمال آن شکایت کرد.
- هتک حرمت منازل، مکاتبات و مراسلات
ورود غیرقانونی ضابطان قضایی و سایر ماموران دولتی به خانه افراد که می‌تواند شامل ورود ماموران از پنجره، دیوار یا پشت بام٬ ورود با استفاده از زور یا تهدید، ورود از طریق فریب صاحبخانه به داشتن مجوز قانونی یا معرفی کردن خود به عنوان افراد دیگر چون مامور برق و مالیات باشد٬ از جمله مصادیق هتک حرمت منزل است.
رعایت نکردن سایر مقررات قانونی مربوط به تفتیش منزل٬ همچون نشان ندادن اجازه بازرسی منزل یا اوراق هویت٬
– کنترل مکالمات تلفنی یا اینترنتی بدون وجود حکم دادگاه و-باز کردن و بازرسی مراسلات پستی بدون وجود حکم دادگاه نیز از دیگر موارد غیرقانونی است که می‌توان نسبت به آن شکایت کرد.
- دخالت مقامات دولتی و ماموران در امور قضایی
-شرط تحقق این جرم آن است که متهم یا شاکی و یا قاضی به این دخالت اعتراض کرده باشد و با وجود اعتراض، فرد یادشده همچنان به مداخله خود ادامه دهد.
- اقدامات غیر قانونی توسط مسئولان بازداشتگاه یا زندان
- این اقدامات می‌توان شامل موارد زیر باشد:
- خودداری یا بی‌توجهی به شکایت زندانی از حبس غیر قانونی خود و نرساندن شکایت وی به مقامات قضایی
- تحویل گرفتن زندانی بدون گرفتن برگه بازداشت امضا شده به وسیله مقامات قضایی
- ممانعت از رساندن شکایت و تظلمات زندانیان به مقامات صالح چون مقامات قضایی یا مسئولین زندان
۲. شکایت به دادسرا و دادگاه انتظامی قضات
از موارد عدم رعایت قانون توسط قاضی که عنوان مجرمانه ندارد، می‌توان به عنوان تخلف انتظامی در دادسرای انتظامی قضات شکایت کرد. اثبات تخلف قاضی در دادگاه انتظامی قضات می‌تواند حتی منجر به تعلیق و یا محرومیت دائمی وی از قضاوت شود.
اعمال مجرمانه قاضی نیز در این دادگاه قابل بررسی انتظامی است و بنابراین در موارد ارتکاب اعمال مجرمانه توسط قاضی، می‌توان به دادگاه‌های عمومی و دادگاه‌های انتظامی به طور هم‌زمان شکایت کرد.
دادسرای انتظامی قضات در کاخ دادگستری واقع در میدان پانزده خرداد تهران قرار دارد. برای ثبت شکایت می‌توانید شکایت خود را از طریق پست نیز به این دادسرا ارسال کنید. برای این کار لازم است از کامل بودن شکایت و مدارک خود اطمینان حاصل کنید.
توجه: در صورت شکایت نکردن از قاضی به مدت دو سال از زمان انجام تخلف و یا گذشتن دو سال از آخرین پیگیری قضایی، تخلف انتظامی یادشده شامل مرور زمان می‌شود و پس از آن، شکایت قابل پیگیری نیست.
- برخی از تخلفات مورد اشاره در نظام‌نامه تخلفات قضات شامل موارد زیر است:
- صادر نشدن رای ظرف مهلت هفت روز از زمان اعلام ختم دادرسی
- صدور قرار بازداشت یا وثیقه و یا کفالتی که در آن شرایط قانونی رعایت نشده و متناسب با اهمیت اتهام وارده نباشد
- نبود نظارت کافی بر امور دفتری شعبه و گزارش نشدن تخلفات کارمندان دفتری
- تجدید و تاخیر جلسات دادگاه بدون مجوز قانونی و به طور کلی اهمال در انجام وظایف قانونی
- افشای آرای دادگاه قبل از اعلام رسمی
- رفتار خارج از نزاکت یا توهین نسبت به وکلا و افراد مربوط به یک پرونده
- ثبت نشدن اسناد در دفاتر دادگاه
- دادن گزارش خلاف واقع
- توصیه‌پذیری یا اخذ رشوه از مقامات متنفذ و یا دوستان و… و ترک وظیفه قانونی
ـ رعایت نشدن قوانین موضوعه
- غیبت بدون عذر موجه و عدم حضور به موقع در محل خدمت
- صادر کردن حکم بدون اینکه استدلال داشته باشد و به مواد قانونی مستند شده باشد
۳. نامه‌نگاری به نهادهای بازرسی و نظارتی
برخی نهادها و مراکز دارای جایگاه نظارتی بر قوه قضائیه و نیز نهادهای انتظامی و اطلاعاتی هستند و همچنین در پرونده‌های سیاسی نحوه برخورد با فعال سیاسی بازداشت‌شده را مجموعه‌ای فراتر از سیستم قضایی تعیین می‌کند. از همین رو اعلام رفتار و رویه‌های غیرقانونی نسبت به فرد بازداشت‌شده به این نهادهای نظارتی می تواند بر وضعیت فرد بازداشت‌شده موثر باشد. از سوی دیگر این نامه‌نگاری‌ها می‌تواند به عنوان مدرکی مبنی بر سوءرفتار و فشار بر زندانی مورد استناد قرار گیرد.
برخی از مراکزی که می‌توان در این خصوص با آنها تماس گرفت، عبارتند از:
- دفتر نظارت و پیگیری قوه قضائیه
- رئیس قوه قضائیه یا معاونان وی
- دفتر بازرسی ویژه نهاد رهبری
- دفتر رهبری، مراجعات مردمی
- دفتر رسیدگی به شکایات دفتر نهاد رهبری
- کمیسیون حقوق بشر اسلامی
- نهاد ریاست جمهوری، دفتر رسیدگی به شکایات مردمی
- نهاد ریاست جمهوری، ساختمان مشاوران رییس جمهور
- دادستان کل کشور، دفتر رییس دادستان
- دادستان کل کشور، معاون کل امنیتی سیاسی استان ها
- کمیسیون اصل ۹۰ مجلس
- کمیسیون امنیت ملی مجلس
- دفتر بازرسی، ارزشیابی و رسیدگی به شکایات سازمان زندان‌ها
- ستاد حقوق شهروندی
- وزارت اطلاعات
- نامه به کلیه مسئولان زندان
- هیات نظارت مرکزی بر حسن اجرای قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی
چند نکته
- در صورتی که به هر دلیل دسترسی به وکیل ندارید و می‌خواهید شخصا از مقامات انتظامی یا امنیتی یا قضایی شکایت کنید، می‌توانید شکایت خود را در هر یک از مراجع همچون دادسرا و دادگاه عمومی، دادسرای‌های نیروهای مسلح، دادسرای کارکنان دولت، دادسرای انتظامی قضات، دیوان عدالت اداری و یا در تمام یا بعضی از آنها به طور هم‌زمان مطرح کنید. هر کدام از آنها که خود را صالح به رسیدگی نداند، قرار عدم صلاحیت صادر و پرونده در دیگر مراجع صلاحیت‌دار رسیدگی خواهد شد.
- اگر در زندان هستید و دسترسی به وکیل برای طرح شکایت ندارید، شکایت خود را خطاب به مراجع قانونی به طور کتبی نوشته و آن را به مسئول بازداشتگاه و زندان تحویل دهید. آنها موظف هستند در دفاتر زندان تحویل شکایت‌نامه را ثبت و در صورت درخواست زندانی به وی رسید دهند.
- بهتر است متهم در کلیه برگه‌های بازجویی و به خصوص بازپرسی نیز به مورد شکایتش اشاره کند تا در صورت تحویل ندادن شکایت یا انکار آن توسط مقامات مربوطه، مدرکی دیگر مبنی بر اثبات اعلام شکایت زندانی وجود داشته باشد.
- در مورد رفتار خلاف قانون کارمندان دفتری دادگاه‌ها چنانچه عنوان مجرمانه داشته باشد در دادگاه‌های عمومی و در غیر این صورت می‌توان تخلفات آنها را به مقامات مسئول چون رییس مجتمع قضایی اعلام و خواهان برخورد قانونی با آنها شد.
- به جرائم افراد دارای پایه قضایی چون قضات، دادستان، بازپرس و دادیار در دادگاه‌های کیفری تهران رسیدگی می‌شود.
۴. توصیه‌های فعالان در مواجهه با رفتار غیر قانونی
مروری بر تجربه فعالان سیاسی و مدنی که شیوه‌های گوناگونی برای اعتراض به رفتارهای غیرقانونی در هنگام بازداشت داشته‌اند٬ نشان می‌دهد که چگونگی اعتراض٬ بستگی به موقعیت زمانی و مکانی و همچنین وضعیت خود فرد بازداشت شده دارد. نمونه‌هایی از این تجربه‌های موفق در این زمینه در ادامه آمده است:
- در خواست حقوق قانونی
- متهمان سیاسی از همان آغاز تشکیل پرونده باید نشان دهند به خوبی از حقوق خود آگاه هستند و به طور مرتب اجرای آنها را مطالبه می‌کنند.
- نباید به بازجویان و سایر افراد مرتبط با پرونده اجازه توهین، شکنجه و تحقیر خود را دهید. در صورت اعتراض نکردن٬ موجب تشدید رفتارهای غیر قانونی آنها نسبت به خود می‌شوید. هر چند ممکن است اعتراض به بازجو مورد بی‌توجهی و تمسخر قرار گیرد اما در طولانی مدت تاثیر خود را بر روند بازجویی خواهد گذاشت.
- نگهبان باید درخواست‌های شفاهی شما را نیز به مسئول خود منتقل کند ولی تا جای امکان از وی وسایل نوشتاری خواسته و در خواست خود را به صورت کتبی اعلام کنید.
- در صورت بروز شکنجه و یا بدرفتاری‌هایی چون اجبار به ایستادن به مدت طولانی مدت٬ از پاسخگویی به سئوالات خودداری و خواهان اجرای رفتار قانونی با خود و یا تغییر بازجو شوید.
- به مواردی چون زدن چشم‌بند در هنگام بازجویی به طور مرتب اعتراض کرده ولی از درگیری با بازجویان و نگهبانان خودداری کنید.
- چنانچه توسط بازجو مورد بدرفتاری و شکنجه قرار گرفتید به شیوه‌های ممکن نسبت به آن اطلاع‌رسانی کرده و اعتراض کنید. حتی در انفرادی به نگهبانی که شما را به سلول منتقل می‌کند اطلاع داده و خواستار اعزام به بهداری شوید و یا با اعتراض با صدای بلند٬ سایر زندانیان را با خبر کنید. حتی اگر اعتراض توسط این افراد مورد بی‌توجهی قرار گیرد و یا با تهدید و اقدامات تنبیهی تلاش در ساکت کردن متهم کنند، در طولانی مدت به ویژه به دلیل نگرانی از فشار افکار عمومی، رفتار غیر قانونی نسبت به متهم را محدودتر می‌کند.
- اعتراض با توجه به سلسله مراتب اداری و موضوع اعتراض می‌تواند خطاب به پاس‌بخش، افسرنگهبان، مسئول بند، مدیران داخلی و حراست زندان، مسئول اجرای احکام، نماینده دادستانی و معاونت امنیتی دادستان و رییس زندان، دادیار و بازپرس پرونده و دادستان صورت گیرد.
- در صورتی که در زمان بازداشت و یا انتقال و یا محل نگهداری قبلی مورد بدرفتاری و شکنجه یا توهین و ضرب و جرح قرار گرفتید در فرم پذیرش در بازداشتگاه، بهداری و کلیه مراجع دیگر به این موارد اشاره و خواهان ثبت و درج آنها شوید.
- در صورت بی‌توجهی به خواسته‌های قانونی و اهمیت موضوع می‌توان اقدام به طرح شکایات قانونی و یا توسل به سایر روش‌های اعتراضی برای گرفتن حقوق خود شد.
- در درخواست حقوق قانونی خود مصر باشید ولی از مجادله و درگیر شدن با بازجویان و دیگر افراد خودداری کنید.
- نامه سرگشاده
- نوشتن نامه‌های سرگشاده به مسئولین حکومتی و قضایی از جمله راه‌هایی است که می‌تواند ضمن درخواست رعایت قانون، افکار عمومی را در مورد نقض موارد قانونی مطلع کند.
- استفاده از این امکان در صورتی است که متهم سیاسی امکان نامه‌نگاری و انتشار آن را داشته باشد.
- در نامه‌های سرگشاده باید توجه کرد که هر آن چه ادعا می‌شود و یا هر آن چه مورد اطلاع‌رسانی قرار می‌گیرد، به ویژه در مواردی که به رفتارهای غیرقانونی اشخاص خاص اشاره می‌شود، به طور دقیق بیان شود و در صورت امکان مبتنی بر دلایل و شواهد چون شهادت دیگر زندانیان باشد.
- اطلاع‌رسانی توسط رسانه‌ها از طریق خانواده، وکیل و دوستان
- در مورادی که دسترسی متهم سیاسی به فضای خارج از زندان محدود است، اغلب اطلاع‌رسانی توسط خانواده، وکیل٬ دوستان٬ هم‌بندی و هم‌سلولی‌هایی که به هر طریق از وضعیت متهم آگاه می‌شوند انجام می‌گیرد.
- اطلاع‌رسانی خانواده در مورد وضعیت متهم سیاسی اغلب از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و نهادهای امنیتی و قضایی در برخورد با خانواده نسبت به دیگران محدودیت بیشتری دارند.
- در اطلاع‌رسانی باید توجه کرد که اگر موارد نقض قانون را به اشخاص خاصی نسبت می‌دهیم دلایل کافی برای اثبات آن٬ در صورت شکایت آن اشخاص داشته باشیم.
- در موارد بازداشت‌های دسته جمعی یا مواردی که بازداشت‌ها با آزار و ضرب و جرح و انجام رفتارهای غیرقانونی انجام می‌گیرد، اطلاع‌رسانی به وسیله خانواده می‌تواند از ادامه رفتار غیرقانونی با متهم جلوگیری کند.
- انجام مصاحبه با رسانه‌های خارج از کشور به طور خاص عنوان مجرمانه ندارد و صرفا محتوای آن از جهت بروز عمل مجرمانه قابل است.
- تصمیم‌گیرنده اصلی در مورد اطلاع‌رسانی خود فعال سیاسی و اجتماعی است. در مواردی که سایر فعالان سیاسی و دوستان فرد بازداشت شده پیش از دستگیری یا به طریقی از تمایل فرد برای اطلاع‌رسانی مطلع هستند، با وجود خواست خانواده مبنی بر سکوت٬ باید به وظیفه اطلاع‌رسانی خود عمل کنند. هر چند بررسی و اطمینان از اخبار دریافتی، اطلاع‌رسانی دقیق و همچنین خواست متهم در این مورد از اهمیت بیشتری برخوردار است.
- اعتصاب غذا
– بسیاری از فعالان حقوق بشر اعتصاب غذا را به سبب لطمه خوردن سلامتی و جسم زندانی تایید نمی‌‌کنند. اما در ایران تعداد زیادی از زندانیان سیاسی که تمامی راه‌های اعتراض و رسیدن به حقوق قانونی خود را بسته دیده‌اند، از این روش استفاده کرده‌اند. بهتر است قبل از دستگیری در مورد روش‌های مبارزه و مقاومت در زندان مطالعه کنید و نسبت به آن آگاهی نسبی داشته باشید. در صورتی که ناگزیر به استفاده از این روش شدید باید به موارد زیر توجه کنید:
- انواع روش‌های اعتصاب غذا را بررسی و با توجه به وضعیت جسمانی و شرایط خود یک روش مناسب را انتخاب کنید.
- پیش از شروع اعتصاب غذا به تجارب دیگران در مورد اعتصاب غذا توجه کنید و بدون اطلاعات کافی وارد آن نشوید
- اطلاع داشتن افراد خارج از زندان از نوع و زمان شروع اعتصاب غذا از اهمیت زیادی برخوردار است. در غیر این صورت اعتصاب غذا کارایی لازم را نخواهد داشت.
- در مورد تصمیم خود با دیگر زندانیان و هم بندیان مورد اعتماد خود مشورت کنید و حمایت آنها را برای دفاع از خواستههایتان جلب کنید.
- مطمئن شوید که از همه راه‌های ممکن برای برآورده شدن خواستههایتان بهره جسته‌اید و به خواستههایتان توجهی صورت نگرفته است.
- در صورت بی‌توجهی به خواسته‌ها و شروع اعتصاب غذا٬ آغاز اعتصاب غذا و خواسته‌ها را به مسئولان زندان اطلاع دهید.
- خواسته‌های مطرح در اعتصای غذا باید خواسته‌هایی مشخص و نه کلی باشد و بدانید امکان انجام آنها وجود دارد.
- تحت نظر بهداری زندان باشید و اجازه دهید در موارد فوری به شما کمک شود.
اگر مایل به استفاده از خدمات و امکانات مرکز مشاوره فعالان مدنی و سیاسی(دستگیری) هستید، می‌توانید با ما تماس بگیرید.
اگر می‌خواهید با شیوه‌های امن‌تر با ما تماس بگیرید، از راه‌های زیر با ما در ارتباط باشید:
سیگنال با شماره تلفن ۰۰۴۴۷۹۳۴۳۱۲۷۴۶
ای‌میل با امنیت بالا: [email protected]
مسیج فیس بوک: https://www.facebook.com/moshaver.shahrvand
سکرت چت تلگرام با شماره تلفن ۰۰۴۴۷۹۳۴۳۱۲۷۴۶
فیس تایم با شماره تلفن ۰۰۴۴۷۹۳۴۳۱۲۷۴۶
واتزآپ با شماره تلفن ۰۰۴۴۷۹۳۴۳۱۲۷۴۶
اگر به اپلیکیشن‌های بالا دسترسی ندارید، می‌توانید از راه‌های زیر نیز با ما در تماس باشید:
اسکایپ: moshaver.shahrvand1
وایبر، ایمو و لاین با شماره تلفن ۰۰۴۴۷۹۳۴۳۱۲۷۴۶
همچنین می‌توانید طریق وب سایت و صفحه فیس بوک ما در جریان فعالیت‌های این مرکز قرار بگیرید.
